Korrupsiya – jamiyat rivojiga, mamlakat taraqqiyotiga jiddiy to‘siq

O‘zbekiston Respublikasi Standartlashtirish to‘g‘risidagi qonunning 6-moddasida, standartlashtirishning asosiy prinsiplari etib- qonuniylik, milliy standartlarni ishlab chiqishda manfaatdor taraflarning o‘zaro kelishuvi, xolislik, standartlardagi takrorlanishlarning va ziddiyatlarning oldini olishga qaratilgan hamjihatlik, mahsulot kelib chiqqan mamlakatdan va (yoki) joydan, shuningdek ishlab chiqaruvchining mulk shaklidan qat’iy nazar, mahsulotga nisbatan kamsituvchi munosabatga yo‘l qo‘ymaslik, ochiqlik va shaffoflik belgilangan.

Standartlashtirish va sertifikatlashtirish sohasidagi korrupsiya shaxsiy manfaatlar uchun xizmat mavqeidan insofsiz foydalanishda, sertifikatlar yoki standartlarni tasdiqlash uchun pora berishda namoyon bo‘ladi. Bunga qarshi kurashish uchun korrupsiyaga qarshi kurash standartlari va qonun hujjatlari mavjud bo‘lib, ular xulq-atvor qoidalarini belgilab beradi va jamoatchilik bilan munosabatlarda korrupsiyaning oldini oladi.

Standartlashtirishdagi korrupsiya – standartlarni ishlab chiqish yoki joriy etishda foyda olish uchun mansabdorlik mavqeini suiiste’mol qilish. Bu alohida kompaniyalar manfaatlarini ilgari surish, standartni tasdiqlash uchun pora olish, talablarni chetlab o‘tish uchun pora berish yoki tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishda asossiz foyda olish uchun lavozimidan foydalanishni o‘z ichiga olishi mumkin.

Standartlashtirishdagi korrupsiyaning ko‘rinishlari:

• Ilgari surishlik – Mansabdor shaxslar yoki tashkilotlar vakillari jamoat manfaatlariga emas, balki muayyan kompaniyalarga foyda keltiradigan standartlarni ilgari surishlari mumkin, buning evaziga imtiyozlar olishadi.

• Pora olish – Standartlarni tezkorlik bilan tasdiqlash, ularni muayyan ishlab chiqaruvchiga “moslashtirish” uchun yoki mahsulotning amaldagi standartlarga mos kelmasligiga ko‘z yumish uchun pul o‘ndirish.

• Adolatsiz raqobat – Standartlardan raqobatchilar uchun to‘siqlar yaratish yoki o‘z mahsulotlari uchun sun’iy afzalliklarni o‘rnatish vositasi sifatida foydalanish.

Standartlashtirishdagi korrupsiyaning oqibatlari:

• Mahsulot sifatining pasayishi – Noto‘g‘ri ishlab chiqilgan  standartlarni tasdiqlash, sifatsiz tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishga olib keladi.

• Xavfsizlik buzilishi – Noto‘g‘ri ishlab chiqilgan  standartlarni amalga kiritish inson salomatligi va xavfsizligini xavf ostiga qo‘yishi mumkin.

• Iqtisodiy zarar – Standartlashtirishdagi korrupsiya resurslarning samarasiz taqsimlanishiga, narxlarning oshishiga va biznesning raqobatbardoshligining pasayishiga olib keladi.

Sertifikatlashtirish sohasidagi korrupsiya hujjatlarni qalbakilashtirish, soxta ruxsatnomalar berish, qonuniylik fasadini yaratish, tegishli tekshiruvsiz sertifikatlar berishni tezlashtirishda namoyon bo‘ladi, bu esa mijozlarning biznesi va obro‘sini xavf ostiga qo‘yadi.

Ushbu sohadagi korrupsiya shakllari:

• Davlat korrupsiyasi – Ruxsatnomalar, litsenziyalar yoki sertifikatlar berish bilan bog‘liq davlat mansabdor shaxslarining mansab mavqeini suiiste’mol qilishi.
• Tijorat korrupsiyasi – Xususiy kompaniyalar tomonidan imtiyozli sertifikatlar yoki boshqa ruxsatnomalar olish uchun poraxo‘rlik va nohaq raqobatning boshqa shakllari.
• Mansab mavqeidan shaxsiy manfaatlar uchun foydalanish – Standartlashtirish yoki sertifikatlashtirish sohasidagi o‘z mansabidan noqonuniy foyda olish.

Sertifikatlashda korrupsiya qanday ishlaydi

Firibgarlar hech qanday qonuniy kuchga ega bo‘lmagan soxta sertifikatlar va boshqa ruxsatnomalar yaratadilar. Ba’zi hollarda “sertifikat” berish uchun soxta organlar yoki laboratoriyalar yaratiladi.

• Tez natijalar va’dasi – Firibgarlar keraksiz tekshiruvlarsiz sertifikatlarni tezkor qayta ishlash va’dalari bilan mijozlarni o‘ziga jalb qilib, yolg‘on yengillik hissi yaratadi.

Biznes uchun oqibatlar

• Yaroqsiz hujjatlar – Mijozlarning qonuniy kuchga ega bo‘lmagan va qonuniy ravishda biznes yuritishlariga ruxsat bermaydigan sertifikatlarni olishi.

• Yuridik oqibatlar – Qalbaki hujjatlardan foydalanish biznes uchun jiddiy huquqiy oqibatlarga olib kelishi mumkin, jumladan jarimalar va mahsulotni musodara qilish.

• Obro‘ga zarar yetkazish – Soxta sertifikatlar hamkorlar va iste’molchilar ishonchini yo‘qotib, kompaniya obro‘siga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

Nima uchun bu hudud zaif:

• Standartlashtirish va sertifikatlashtirish mahsulot sifati va xavfsizligini ta’minlaydigan qoidalar va qoidalarni belgilashni o‘z ichiga oladi, shuning uchun bu sohada suiiste’mollik va shaxsiy manfaatlar uchun katta imkoniyatlar mavjud.

• Yangi standartlar va qoidalarni joriy etish ko‘pincha xususiy kompaniyalar bilan hamkorlikni talab qiladi, bu esa korrupsiya uchun imkoniyatlar yaratadi.

Korrupsiyani oldini olish uchun, korrupsiyani keltirib chiqaruvchi omillarni aniqlash bo‘yicha normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini tahlil qilish, korrupsiyaga qarshi madaniyatni shakllantirish, jamiyatda va tashkilot xodimlarida korrupsion xatti-harakatlarga nisbatan murosasizlikni tarbiyalash, shaffoflik va ochiqlikni ya’ni, standartlashtirish va sertifikatlashtirish mas’ul organlari faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotlardan foydalanishni ta’minlash, korrupsiyaga qarshi kurashishga qaratilgan qonunlarni amalga oshirish va qat’iy ijrosini ta’minlash lozim.

“Navoiyuran” DK da ISO 37001 “Korrupsiyaga qarshi kurashish menejmenti” va ISO 37301 “Komplayens menejmenti” tizimlari bo‘yicha xalqaro standartlar joriy etildi. Mazkur standartlar korxonada korrupsiyaviy xavflarni aniqlash, oldini olish va bartaraf etishga qaratilgan samarali boshqaruv tizimi mavjudligini hamda Komplayens-menejment sohasidagi jahon andozalariga muvofiq ravishda ish yuritilayotganini ko‘rsatadi.

Dilrabo Xusanova,

standartlashtirish, metrologiya, sertifikatlash va sifat menejmenti tizimlari xizmati boshlig‘i